यस्तो छ धरान सहरको नालेबेली

देवेन्द्र कार्की

धरानको इतिहास एक सय १५ वर्ष पुरानो छ । तत्कालीन राणा प्रधानमन्त्री चन्द्रशमशेर राणाले सम्बत् १९५८ मा चन्द्रपुर बजार (हालको पुरानो बजार) बसालेका थिए । त्यही बजार विस्तार भएर अहिलेको धरान बनेको हो ।

इस्ट इन्डिया कम्पनीलाई काठ आपूर्ति गर्न धरान हालेर चारकोसे जंगल फँडानी गरिएकाले यसको नाम धरान रहन गएको तथ्य छ । ९० सालको भूकम्पपछि अर्का राणा प्रधानमन्त्री जुद्धशमशेरले हालको नयाँबजार भनिने जुद्धनगर बसाएका थिए । ०१० सालमा ब्रिटिस सरकारले ब्रिटिस गोर्खा सैनिक कार्यालय स्थापना गरेपछि पूर्वी पहाडी जिल्लाको व्यापारिक केन्द्रका रूपमा धरानको विकास भएको हो । गोर्खा सैनिक कार्यलय स्थापनाले धरानलाई पूर्वी पहाडी जिल्लाको नाकाका रूपमा विकसित गरेको पाइन्छ ।तत्कालीन राजा महेन्द्रले ०१७ मा धरानलाई नगरपालिका घोषणा गरे । ०१८ मा नेपाललाई १४ अञ्चल ७५ जिल्लामा विभाजन गर्दा धरानलाई कोसी अञ्चलको सदरमुकाम बनाइयो । पछि धरानका सरकारी कार्यालय धनकुटा र विराटनगर सारिए । धरान केही समय ओझेलमा पर्यो । तर, त्यसपछि धरानमा निजी क्षेत्रको प्रवेश भयो र समृद्धितर्फ अघि बढ्यो ।

११ वडामा सीमित धरानलाई ०३५ सालमा १९ वडामा विभाजन गरियो । त्यसवेला पूर्वतर्फ बाँझगरा गाउँ पञ्चायत र पश्चिमतर्फ घोपा गाउँ पञ्चायतलाई गाभिएको थियो । ०७१ वैशाख २५ गते धरानमा फेरि पाँचकन्या गाविस गाभियो । वडाको संख्या बढाएर २३ पुग्यो । अहिले धरान उपमहानगरपालिका बनेको छ । विष्णुपादुका गाविस गाभिएपछि वडा बढाएर २७ पु¥याइएको थियो । तर, २७ फागुनको निर्णयबाट वडा संख्या घटाएर फेरि २० मा झारिएको छ ।किरातको राजधानी धरान
धरानको इतिहास सौह्रौँ शताब्दीतिरको विजयपुरसँग जोडिन्छ । त्यसवेलाको विजयपुर धार्मिक आस्थाको केन्द्र थियो । स्थानीयका अनुसार पाल्पाको सेनवंशी राजाले विजयपुर गढीलाई सामरिक हिसाबले महत्वपूर्ण किल्ला बनाएका थिए । गोर्खाका राजा पृथ्वीनारायण शाहले सम्बत् १८३१ मा सम्झौता गरी नेपालमा गाभे । त्यसअघि विजयपुर किरात प्रदेशको राजधानी थियो । त्यही विजयपुरगढी धरानको शिरका रूपमा यद्यपि छ ।

धरान सहर

-जनसंख्या : १,३७,७०५

-घरधुरी : २७,७५०

-पक्की घर : १४,१११

-परिवार संख्या : ३२६९३

-कुल भवन : २२७११

स्रोत : जिल्ला पाश्र्वचित्र सुनसरी २०६२

सडक

-सडक सञ्जाल : ५५० किमि

-कालोपत्रे सडक : १७० किमि

लाहुरेले सिँगारेको सहर
व्यवस्थित, सफा र सुन्दर सहर धरानसँगै भूपू लाहुरेको नाम जोडिएर आउँछ । अवकाश प्राप्त ब्रिटिस गोर्खा सैनिकले धरानलाई आवासीय सहर बनाएका हुन् । उनीहरूले धरानलाई आधुनिकीकरण गर्नसमेत ठूलो योगदान गरेका छन् । ०४६ सालपछि नगरपालिकाले विकास निर्माणमा जनसहभागिताको नीति लिँदा लाहुरेले साथ दिए ।

जनताको ६० प्रतिशत र नगरपालिकाको ४० प्रतिशत लगानीमा घरछेउको सडक बनाउन धराने तयार भए । व्यापक जनसहभागिताका कारण नै धरानले छोटो समयमा विकासमा फड्को मार्न सफल भएको धरान उपमहानगरपालिकाका सूचना अधिकृत शक्तिराज शर्मा बताउँछन् । धरान उपमहानगरपालिकाका वरिष्ठ प्रशासकीय अधिकृत गणेश खतिवडाले भने, ‘चिटिक्क परेका घर, घरसँगै सुन्दर बगैँचा, व्यवस्थित ढलसँगै सफा र चौडा पक्की सडक धरानको पहिचान हो । धरानलाई व्यवस्थित गर्न यहाँका जनताले कुनै कन्जुस्याइँ गरेका छैनन् ।’ नगरको कुना–कुनामा पक्की सडक बनेका छन् । हङकङ र बेलायतको डिजाइनमा घर तथा भौतिक संरचना निर्माण भएका छन् ।
०३६ सालपछि धरानमा बसोबासको चाप बढेको पाइन्छ । ०४६ सालको राजनीतिक परिवर्तनपछि लाहुरेको बसोबास धरानमा बढेको हो । ब्रिटिस सेनाबाट अवकाश पाएपछि पूर्वका विभिन्न जिल्लाका बासिन्दाको रोजाइ धरान बन्यो ।

धरानको विकाससँगै व्यापार–व्यवसाय फस्टाउनुमा पनि लाहुरेकै नाम आउँछ । गोर्खा भर्ती केन्द्र स्थापना भएपछि धरानपूर्वकै आर्थिक, व्यापारिक केन्द्र बन्यो । यहाँ उद्योग, कलकारखाना स्थापना भने हुन सकेनन् । भूपू लाहुरेको पेन्सन (रेमिट्यान्स)का भरमा यहाँको अर्थतन्त्र सबल भएको सुनसरी उद्योग वाणिज्य संघका उपाध्यक्ष गिरिधारी सापकोटा बताउँछन् । धरान फेसनेबल सहरका रूपमा पनि परिचित छ । काठमाडौंभन्दा पहिल्यै नयाँ फेसन धरानमा आइसकेको हुन्छ । लाहुरे परिवारको सम्बन्ध हङकङ, बेलायत, ब्रुनाईलगायत मलुकमा भएकाले विदेशी फेसन सुरुमा धरान भित्रिने गर्दछ ।

आवासीय भिसाले धरानलाई घाटा
पछिल्लो समय सन् २००९ मा बेलायतले भूपू सैनिकलाई आवासीय भिसा दिने निर्णय ग¥यो । धरानमा बसोबास गर्ने भूपू लाहुरे बेलायत पलायन भए । त्यसयता धरानको अर्थतन्त्रमा असर पारेको छ ।

त्यसअघि धरानमा भूपू लाहुरेको करिब १० हजार घरधुरी थिए । तर, अहिले अधिकांश बेलायत पलायन भइसकेका छन् । असक्त र कुनै व्यवसाय गरिरहेका भूपू लाहुरे मात्र धरानमा छन् ।

भवन निर्माण आचारसंहिता पालन गर्ने पहिलो नगरपालिका
भूकम्पप्रतिरोधी घर तथा भवन निर्माणसंहिता लागू गर्ने उपत्यकाबाहिरको पहिलो नगरपालिका हो धरान । सरकारले ०६० सालमा भनव निर्माण आचारसंहिता लागू गरेको हो । धरानले ०६४ सालदेखि पूर्ण रूपमा आचारसंहिता लागू गरेको धरान उपमहानगरपालिकाका योजना प्रमुख इन्जिनियर सुरज श्रेष्ठले बताए ।

धरानमा ८० प्रतिशत भूकम्पप्रतिरोधी घर निर्माण भएका छन् । निर्माण व्यवसायीलाई भूकम्पप्रतिरोधी घर निर्माणका लागि तालिम दिइएको छ । आठ सय ५० जनाले तालिम लिएर नगरपालिकाबाट प्रमाणपत्र पाएका छन् । उनीहरूले बनाएका घरलाई मात्र नगरपालिकाले मान्यता दिने गरेको छ ।

०६६ सालदेखि नै नगरपालिकाले तालिम दिएर निर्माणकर्मी खटाएको हो । यसरी निर्माणकर्मीलाई तालिम दिएर घर निर्माण गर्ने पनि धरान पहिलो नगरपालिका हो । ०७२ सालको भूकम्पपछि भने सरकाले सबै नगरपालिकालाई अनिर्वाय तालिम दिएर तालिम प्राप्तलाई मात्र घर निर्माणको मान्यता दिन निर्देशन दिएको छ ।

जनसहभागिताको नमुना धरान
लाहुरेहरूले नै धरानलाई जनसहभागिताको नमुना सहर बनाए । ०४८ सालको स्थानीय निर्वाचनमा एमालेबाट निर्वाचित मेयर ध्यानबहादुर राई र उपमेयर मनोजकुमार मेन्याङ्बोको पालादेखि नै धरानको विकासमा जनतालाई प्रत्यक्ष सहभागी गराउने नीति निर्माण भयो ।

०५४ सालमा मेयरमा मेन्याङ्बो निर्वाचित भएपछि ६० प्रतिशत नगरपालिकाको र ४० प्रतिशत जनताको लगानीमा विकास निर्माणका काम हुन थाले । जनताले पक्की सडक, ढल निर्माण गर्न ४० प्रतिशत पैसासँगै बाटो फराकिलो गर्न आफ्नो जग्गा दिन तयार भए । फराकिलो बाटो बनाउँदा भत्किएका घर, आँगन तथा कम्पाउन्डको क्षेतिपूर्तिका लागि कुनै दाबी गरिएन । नगरपालिकाले ल्याएको ६० र ४० प्रतिशत अहिले उल्टिएर जनता ६० प्रतिशत र नगरपालिका ४० प्रतिशत लगानी गरेर सडक र ढल निर्माण हुँदै आएका छन् ।

धरानको विकासमा जनताको लगानी मुलुकभरका स्थानीय तहका लागि नमुनायोग्य छ । यस्तो उत्साहजनक लगानी अन्य कहीँ कतै नभएको पूर्वमेयर मनोजकुमार मेन्याङ्बो बताउँछन् । हालसम्म धरानमा जनसहभागितामा एक सय ७० किमि कलोपत्रे पक्की सडक बनिसकेको योजना शाखा प्रमुख इन्जिनियर सुरज श्रेष्ठले जानकारी दिए । लागतको हिसाबले एक किलोमिटर सडकको लागत सरदर एक करोड हुन्छ । व्यवस्थित धरान बनाउन धराने जनताले अर्बौ लगानी गरेका छन् ।

धरानको मुख्य चोक भानुचोकपूर्वको घन्टाघर यहाँको अर्को आकर्षण हो । यो पनि जनसहभागिताको नमुना हो । एक करोडभन्दा बढी लगानीमा निर्माण सम्पन्न भएको घन्टाघरमा नगरपालिकाको २२ लाखबाहेक सबै स्थानीय एवं हङकङ, मकाउ र जापान बस्दै आएका धरानेको श्रम र पसिनाले ठडिएको हो । यहाँभित्र घन्टाघर, भूकम्प स्मारक र सुन्दर बगैँचा (पार्क) छ ।

शैक्षिक केन्द्र
त्यस ठाउँमा बिपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान देशकै प्रमुख स्वास्थ्य शिक्षालयका रूपमा विकास भएको छ । ब्रिटिस गोर्खा सैनिकको कार्यालय सरेर गएपछि सो स्थानमा प्रतिष्ठान बनाइएको हो । कृषि इन्जिनियरिङ पढाइ हुने एक मात्र सरकारी क्याम्पस पनि यहीँ छ । केन्द्रीय खाद्य प्रविधि क्याम्पस र संस्कृत क्याम्पसले धरानलाई पूर्वकै शैक्षिक केन्द्र बनाएका छन् । यहाँ पौराणिक महत्व बोकेका पिण्डेश्वर, दन्तकाली, बूढासुब्बा, पञ्चकन्या, विष्णुपादुकाजस्ता धार्मिक स्थल छन् ।

पूर्वी पहाडको नाका
धनकुटा, तेह्रथुम, खंखुुवासभा भोजपुरलगायतका पूर्वका पहाडी जिल्लाको प्रवेशद्वार धरान हो । पहाडका उत्पादन धरानमा रहेको कृषि उपज बजार केन्द्रमा संकलन गरी विश्व बजारसम्म धरानले पुर्याउँदै आएको छ । पहाडी क्षेत्रको व्यापारिक केन्द्रका रूपमा धरान रहेको छ । नुनदेखि सुनसम्मको कारोबार गर्न धरान आउने गर्छन् । बहुजाति, बहुधार्मिक तथा बहुसांस्कृतिक सहरका रूपमा धरानलाई चिनिन्छ । धरान तराई र पहाडको संगमस्थल पनि हो ।

२१ महत्वाकांक्षी योजना
धरान उपमहानगरपालिकामा विष्णु कोइराला नयाँ कार्यकारी भएर आएपछि धरानलाई व्यवस्थित बसोवासको सहर निर्माण गर्न २१ वटा महत्वाकांक्षी योजना अघि सारिएको छ । यहाँको मुख्य समस्या बसपार्क हो । साँघुरो भानुचोकमा बसपार्क भएका कारण धरानको सुन्दरतामा नै आँच पुगेको थियो । नगरपालिकाले धरान ८ मा सुन्दर बस्ती विकास आयोजना सञ्चालन गरेर बसपार्क सार्ने तयारी थालेको छ । यस्तै, धरान–१७ मा एयरपोर्ट निर्माण, एडिबीको सहयोगमा खानेपानी आयोजना सञ्चालन गरेको छ । विजयपुर बृहत्तर विकास योजना, सप्तरंगी पार्क निर्माण, एक सडक एकै रङका घर निर्माण गर्ने अभियानसमेत नगरपालिकाले सञ्चालन गरेको कार्यकारी कोइरालाले बताए । धरानको मुख्य समस्या सुकुम्बासी समस्या हो । यसको व्यवस्थापनमा लागिपरेको नगरपालिकाले बताएको छ ।अञ्चल सदरमुकाम थियो धरान
पञ्चायतकालमा कोसी अञ्चलको सदरमुकाम धरान थियो । तर, ०३५ सालदेखि सरकारी कार्यालय अन्यत्र सारिए । ०४० सालमा क्षेत्रीय शिक्षा निर्देशनालयलाई धनकुटा सारियो । ०४९ सालमा अञ्चल अदालत विराटनगर सारियो । ०५० सालमा राष्ट्रिय वाणिज्य बैंकको क्षेत्रीय कार्यालय विराटनगर लगियो । यस्तै, ०५० सालमै धरानको पूर्वाञ्चल क्षेत्रीय अस्पताललाई कोसी अञ्चल अस्पतालमा गाभियो । ०५५ सालमा पूर्वाञ्चल खाद्य प्रयोगशाला विराटनगर लगियो । यही समय बेलायती सेनाले धरानमा रहेको ब्रिटिस गोर्खा भर्ती केन्द्रलाई पनि पोखरा सार्यो । ०४५ सालको भूकम्पले धरान झन् थिलथिलो भयो । भएका कार्यालय अन्यत्र सारिएपछि धरान लगभग मृत सहर बन्न पुगेको थियो ।

०५० सालमा सरकारले पहिलो मेडिकल कलेजका रूपमा बिपी कोइराला स्वास्थ्य विज्ञान प्रतिष्ठान स्थापना गरेपछि धरानमा चहलपहल बढ्न थाल्यो । यो ल्याउन पनि धरानका जनताले आन्दोलन नै गरेका थिए । प्रतिष्ठानमा मेडिकल शिक्षा र विशेषज्ञ स्वास्थ्य सुविधाले धरानको गरिमालाई उच्च बनाएको छ । प्रतिष्ठानमा हालसम्म करिब ३५ सय जनशक्ति उत्पादन भएको प्रतिष्ठानका उपकुलपति प्राडा राजकुमार रौनियार बताउँछन् ।

समृद्ध धरानको सम्भावना
नेपालले सन् १९९८ मा नेपाल भ्रमण वर्ष मनाइरहँदा धरानका तत्कालीन मेयर मेन्याङ्बोले ‘शिक्षा स्वास्थ्य र पर्यटकीय पूर्वाधारयुक्त सहर’ भन्ने नारासहित २० वर्षे भिजन बनाए । शिक्षा, स्वास्थ्य र पर्यटनबाट धरान समृद्ध सहर बन्न सक्छ भन्ने त्यतिवेलैको सोच हो । तर, दुर्भाग्य २० वर्षदेखि नगरपालिकामा जनप्रतिनिधि नहुँदा त्यसवेलाको भिजनले गति लिन सकेन ।

धरानमा अझै गर्न बाँकी काम

धरानलाई पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा विकसित गर्ने सम्भावना छ । पिण्डेश्वर, बूढासुब्बा, दन्तकाली, विष्णुपादुकाजस्ता धार्मिक महत्वका पर्यटनस्थलबाट आन्तरिक पर्यटकहरू भित्राउन सकिन्छ । धरानआसपासका क्षेत्रमा र्याफटिङ, प्याराग्लाइडिङ, साइक्लिङको सम्भावना खोजी भई प्याकेजमा कार्यक्रम पनि सुरु भएका छन् । यस्ता योजना अन्तर्राष्ट्रिय स्तरमा पर्यटन बेच्न सकिन्छ ।

यस्तै बराहक्षेत्र, रामधुनी र कोसीटप्पु वन्यजन्तु आरक्षजस्ता स्थानमा आउने पर्यटक पनि धरान ल्याउन सकिन्छ । भेडेटारको केही भाग धरानमै पर्छ । यी सबै देखाएर विश्वका पर्यटकलाई लोभ्याउन सकिन्छ । बहस उठेको छ, तर सक्रिय रूपमा काम हुन सकेको छैन । धरानको समृद्धिको सम्भावनामा पर्यटन, शिक्षा, स्वास्थ्य, खेल, संस्कृतिलगायत विविध आयमहरू छन् । यी विषयमा सरोकारवालाको ध्यान पुग्न सकेको छैन । यहाँ धार्मिक पर्यटन तथा साहसिक खेल पर्यटन सम्भावना छ । पाँचकन्यालाई कृषिकेन्द्र बनाउन सकिन्छ, विष्णुपादुकामा अदुवा र बेसार खेती हुन्छ । यतातिर पनि नपरपालिकाले ध्यान पुर्याउनुपर्छ । संखुवासभामा अरुण तेस्रो जलविद्युत् आयोजना बन्दै छ । कोसीका पहाड छिर्ने नाका धरान नै भएकाले यहाँ सुक्खा बन्दरगाह बनाउन सकिन्छ । पहिले लाहुरेहरूले गरेका थिए अहिले पनि उनीहरूले नै गर्छन् भनेर बस्नु हुँदैन । समृद्ध सहर बनाउन नयाँ सम्भावना पनि खोजी गर्नु आजको आवश्यकता हो ।

व्यवस्थित सहरको आधार भनेकै धरानलाई स्वास्थ्य, शिक्षा, पर्यटन, कृषि तथा उद्योगको प्रवद्र्धन हो । बहुजातीय बहुसंस्कृतिको केन्द्र धरान विश्वको मानवशास्त्रीहरूको अध्ययनस्थल बनाउन सकिन्छ । यहाँ शैक्षिक पूर्वाधार छन् । धार्मिक तीर्थस्थल छन् । आवासीय सहरका रूपमा विकसित गर्ने सम्भावना छ । यहाँ प्रदेश नम्बर १ को राजधानी बनाउने पूर्वाधार भएकाले केन्द्रमा राजनीतिक प्रभाव सिर्जना गर्नुपर्छ ।