भारतीय बाँध भत्किएपछि………

भूषण यादव/पवन यादव, गौर (रौतहट)

चार दिनको अविरल वर्षाले सदरमुकाम गौरको तल्लो भाग शनिबारसम्म जलमग्न थियो । त्यही दिन अपराह्न बकैयाखोलाको बाढीले चन्द्रनिगाहपुर–गौर सडक खण्डको सखुअवा चोक भत्कायो । २२ किलोमिटर दूरीको मुख्य बजार डुबानमा पर्‍यो ।

स्थानीय प्रशासनले बाढीको खतरा आँकलन गर्दै चेतावनी दिएकाले स्थानीय जाग्राम थिए । ‘१० फिटसम्म पानी जम्मा भएको थियो,’ गौर भन्सार रोडका थोक सामान बिक्रेता जितेन्द्र साहले सम्झिए, ‘चारैतर्फ पानी नै पानी थियो ।’

पानीबाट जोगिन नगरवासी छतमा चढे । पक्की घर नहुनेले धर्मशाला र छिमेकीको घरमा आश्रय लिए । गौरबाट करिब एक किलोमिटर टाढा सीमा नजिक भारतले ठूलो र बलियो बाँध निर्माण गरेकाले पानीको बहाव रोकियो । ठूलो बाढी भएकाले स्थानीय र नेपाल प्रहरीले बाँधको साइफन (पानी निकासका लागि निर्माण गरिएको फलामे संरचना) खोल्न भारतीय सीमा सुरक्षा बल (एसएसबी) लाई आग्रह गरे ।

दसगजा नजिक भारतले निर्माण गरेको साइफन नखोलिदिँदा पानीले निकास पाएन । त्यसैले अत्यधिक क्षति भयो । साइफन खोल्नुको सट्टा एसएसबीले नेपालीलाई धपाए । अनि साइफनको सुरक्षार्थ खटिए । आइतबार साँझ बाढी थेग्न नसकेपछि सदरमुकामको पूर्व–दक्षिण किनारमा रहेको भारतको मसाहास्थित बाँध दुई ठाउँमा भत्किएपछि गौरको पानी बैरगनिया तर्फ बग्यो । बाँध भत्किएको ठाउँमा एक भारतीय नागरिकको तीन तले पक्की घर पनि बग्यो ।

‘सुरुमै साइफन खोलेर नियन्त्रित तरिकाले थोरै–थोरै पानी निकास गरिदिएको भए यति ठूलो क्षति हुँदैनथ्यो,’ उद्योग वाणिज्य संघका संस्थापक सदस्य देवप्रयाग गुप्ताले भने, ‘उनीहरूले सहयोग गर्नुपथ्र्यो । रोटी–बेटीको सम्बन्ध नागरिक स्तरमै कायम रह्यो, प्रशासनिक स्तरमा लागू भएको देखिएन ।’

उनका अनुसार २०५० को वाग्मतीको बाढीपछि भारतले सीमा क्षेत्रमा १२ फिट अग्लो र २५ फिट चौडा बाँध निर्माण गरेको थियो । गौर बजारभन्दा मुस्किलले २ किलोमिटर दक्षिणमा छिमेकी बैरगनिया बजार छ । बाँध भत्काएर प्रवेश गरेको बाढीले बैरगनिया पनि दुई दिन जलमग्न भएको थियो । भारतीय सुरक्षाकर्मीले समयमै साइफन नखोलेको भन्दै गौरवासीले आक्रोश व्यक्त गरे । प्रत्येक वर्षात्मा एसएसबीले साइफन बन्द गर्छ । साइफन निर्माण भएकै पानी निकासका लागि हो । यसपालि क्षति बढी भएकाले छिमेकीको व्यवहारले गौरवासी आक्रोशित छन् ।

लयमा फर्किंदै  
५ दिनपछि बिहीबार गौरमा चहलपहल देखियो । भत्किएको चन्द्रनिगाहपुर–गौर सडक खण्डमा डाइभर्सन निर्माण भएपछि बस, जिपलगायतका सवारी सञ्चालनमा आएका छन् । राहत र अन्य सरकारी कामका लागि ग्रामीण भेगबाट आउने स्थानीयको भीड बाक्लो देखिन्थ्यो ।

मुख्य बजारका दायाँ–बायाँ लस्करै खुलेका पसलका अगाडि व्यापारीले बिक्रीका सामान घाममा सुकाउन राखेका छन् । कामदारको सहायताले पसल सरसफाइ गरिरहेका थिए । रेडिमेड कपडा व्यापारीले छतमा कपडा झुन्ड्याएका छन् । सरकारी कार्यालयका कागजात, फर्निचर पनि परिसरमा निकालिएको छ ।

निर्वाचन सामग्री भिजेर काम नलाग्ने भएका छन् । जिल्ला प्रहरी कार्यालय अझै जलमग्न छ । सीमामा रहेको गौर भन्सार कार्यालय गोदामबाट कर्मचारीले भिजेका मालसामान निकालेर घाममा राखेका छन् ।

पक्की घरमा क्षति नभए पनि गौर नगरपालिका– ३ मा बसोबास गर्ने ६० दलित परिवारका कच्ची घरमा पूर्ण क्षति भएको छ । सरकारले त्यहाँ जनता आवास कार्यक्रमसमेत सञ्चालनमा ल्याएको थियो । सरकारी ढिलासुस्तीले दलितका लागि समयमै पक्की घर निर्माण हुन नसक्दा उनीहरू फुसको घरमा बस्दै आएका थिए । तिनै घर भत्किएका हुन् । ‘सहरमा बाढी प्रवेश गरेपछि मठको छतमा आश्रय लिएका थियौं,’ विन्देश्वर माझीले भने, ‘४ दिनपछि घर फर्कियांै ।’ उनीहरूले हालसम्म कुनै राहत नपाएको गुनासो गरे ।
 

गौरको क्रान्तद्धार । गौरको दक्षिणमा रहेको नेपाल–भारत छुट्याउने सीमा नजिकै भारतले निर्माण गरेको बाधको साइफोन नखोल्दा गौर डुबानमा परेको हो । तस्बिर : कान्तिपुर 

व्यापार चौपट
गौरका पुराना गल्ला (खाद्यान्न) व्यापारी गोपालप्रसाद अग्रवाल चिन्तित छन् । उनको गोदाममा रहेको ठूलो परिमाणको मसुरो, मुंग गहँु, तोरी, धान र मकैलगायतका खाद्यान्न पानीमा भिजेर सडेका छन् । कामदार लगाएर बाहिर घाममा निकाल्दै गरेका उनले भने, ‘सिजनका बेला खरिद गरेर राखिएको खाद्यन्न बरबाद भयो ।’

उनका अनुसार गौरको गल्ला व्यापारीको झन्डै १५ करोड रुपैयाँ बराबरको क्षति भएको छ । ‘बजारमा सप्लाइ गर्नका लागि न त स्टक नै रह्यो,’ उनले भने, ‘न त खरिद गर्ने पैसा नै छ ।’ यहाँको गल्ला भण्डारबाट हेटांैडा, नारायणगढ, काठमाडौंलगायतका बजारमा खाद्यान्न सप्लाइ हुने गरेको अर्का व्यापारी रघुनाथ कलवारले बताए । बैंकको ब्याज र ऋणले सताउन थालेको छ । मेन रोडका कपडा व्यापारी तथा संघका संस्थापक देवप्रयाग गुप्ताले व्यापारीको क्षति यकिन गर्नै गाह्रो रहेको बताए । ‘खाद्यान्न, रेडिमेड, कपडा, इलेक्ट्रोनिक्स, किराना, औषधिलगायतका व्यापारी मारमा परेका छन्,’ उनले भने, ‘संकटग्रस्त घोषणा गरी सरकारले राहत उपलब्ध गराउनुपर्छ ।’

अधिकांश व्यापारीको मूल्य अभिवृद्धि कर (भ्याट) रसिद, खरिद–बिक्री खातालगायतका बिलबिजक भिजेका छन् । ‘कुन पार्टीले कति उधारो लगेको छ, त्यसको लिखित कागजात पनि छैनन्,’ एक व्यापारीले भने, ‘कर के आधारमा तिर्ने ? व्यापार कसरी गर्ने भन्ने चिन्ता लागेको छ ।’

औषधिका थोक बिक्रेता सचिन खण्डेलवालले बजार क्षेत्रका खुद्रा औषधि व्यवसायी अत्यधिक मारमा परेको बताए । ‘उनीहरूको एउटै सटर हुन्छ, रातको समयमा बाढी पसेकाले औषधि निकाल्न पाएनन्, सबै भिजेको छ,’ उनले भने, ‘मेरो पनि कम्तीमा ३० लाख मूल्य बराबरको औषधि बिग्रियो । केही सुखाएर प्रयोग गर्न सकिने भएकाले घाटा कम भएको हो ।’

सबै व्यापारीको दयनीय अवस्था छ । २५ वर्षपछि आएको अहिलेसम्मकै ठूलो बाढीले गौरवासी स्तब्ध छन् । ‘सबैको पसलमा क्षति भएको छ,’ स्थानीय सञ्चारकर्मी गौतम श्रेष्ठले भने, ‘सबै पीडित छन् । आफ्नो दु:ख कसलाई सुनाउनु ? एक–अर्काको दु:ख र नोक्सान देखेर मन थामेका छन् ।’

महामारीको डर
बाढीपछि नगरपालिकाको बजार क्षेत्रमा दुर्गन्ध फैलिएको छ । सरसफाइमा नगरपालिकाका कर्मचारीले उचित ध्यान दिएका छैनन् । स्थानीय आफंै सरसफाइमा जुटेका छन् । वरिपरि झाडापखालाका रोगी बढेका छन् । औषधि व्यवसायी खण्डेलवालले बुधबार मात्र ५० कार्टुन स्लाइन पानी बिक्री गरेको जानकारी दिए ।

गौर अस्पतालका मेडिकल अधिकृत डा. मोहम्मद हुसैनले पानीजन्य रोग बढ्ने खतरा रहेको औंल्याए । ‘महामारीकै रूपमा बिरामी त आएका छैनन्,’ उनले भने, ‘तर, सचेतना फैलाउन आवश्यक छ ।’ सरसफाइ गर्न, पानी तताएर खान, बासी खाना नखानलगायतका सचेतना स्थानीयमा फैलाउन जरुरी रहेको उनले बताए । साभार कान्तिपुर